Who invented or discovered what? When? Part II

၀ါဖတ္စက္
၀ါပင္ကေန ၀ါပြင့္ကို လက္နဲ႔ဆြတ္ရတယ္။ အီလီ၀ွစ္ထ္ေနးက ၁၇၉၃ ခုႏွစ္မွာ အေမရိကန္ႏိုင္ငံမွာ ၀ါဖတ္စက္ကုိ တီထြင္ခဲ့တယ္။ စက္႐ံုေတြမွာသံုးစြဲဖို႔ စီးပြားျဖစ္ထုတ္လုပ္ျခင္း ျဖစ္ပါတယ္။ ၀ါပင္ကသီးပြင့္တဲ့ ၀ါပြင့္မွာ အမွ်င္နဲ႔အေစ့ ေရာေနတယ္။ ၀ါဖတ္စက္မွာ ဆလင္ဒါတစ္ခု ရွိတယ္။ ဒီဆလင္ဒါမွာ သြားနဲ႔တူတဲ့ သံမိႈေလးရွိတယ္။ အဲဒီ သံမိႈေတြကို လွန္ၿပီး ေကာက္ထားတယ္။ ၀ါပြင့္ကို စက္ထဲထည့္လိုက္ရင္ အေစ့ေတြကို ခ်န္ထားခဲ့ၿပီး ၀ါခ်ည္မွ်င္ေတြကို ဆြဲယူသြားေအာင္ ဖန္တီးထားတယ္။ အဲဒီစက္ကို လက္နဲ႔ေမာင္းလို႔လည္း ရတယ္။ ေရအားသံုးၿပီးေတာ့လည္း ေမာင္းလို႔ရတယ္။ ျမင္းနဲ႔ ေမာင္းႏွင္လို႔လည္း ရတယ္။ ဒီ၀ါဖတ္စက္မ်ိဳးက ခ်ည္စက္ေတြရဲ႕ လိုအပ္တဲ့ ၀ါခ်ည္မွ်င္ေတြကို ထုတ္လုပ္ေပးႏုိင္ပါတယ္။

ဒီဇယ္ရထားကို ဘယ္အခ်ိန္မွာစသံုး
ဂ်ာမန္အင္ဂ်င္နီယာ ႐ုေဒါ့ဖ္ဒီဇယ္က ၁၈၉၄ ခုႏွစ္မွာ ဒီဇယ္အင္ဂ်င္ကို တီထြင္ခဲ့ပါတယ္။ သူ႔အင္ဂ်င္က တျခားအင္ဂ်င္ေတြထက္ ဆီစားပိုၿပီး သက္သာလို႔ စီးပြားေရး တြက္ေခ်ကုိက္တယ္။ ၁၉၃၂ ခုႏွစ္က ဂ်ာမန္ရထားလမ္းေပၚမွာ ပထမဆံုး ဒီဇယ္အင္ဂ်င္သံုး ရထားကို ေျပးဆြဲခဲ့ပါတယ္။

ယမ္းဘီလူး
၁၉ ရာစု အဆံုးေလာက္ကတည္းက ဆာလဖာ (ကန္႔)၊ မီးေသြးနဲ႔ ဆားတစ္မ်ိဳးကို ေရာစပ္ၿပီး ယမ္းမႈန္႔လုပ္ၿပီး ေဖာက္ခြဲႏိုင္စြမ္း ရွိခဲ့ၾကတယ္။ ၁၈၄၅ ခုႏွစ္မွာ ဂ်ာမန္သိပၸံပညာရွင္တစ္ဦးက ပိုမို ေပါက္ကြဲအားျပင္းတဲ့ ယမ္းမွ်င္တစ္မ်ိဳးကို စတင္ မိတ္ဆက္ေပးခဲ့တယ္။ အဲဒီယမ္းမွ်င္ထက္ ေပါက္ကြဲအားျပင္းတဲ့ ယမ္းကေတာ့ အက္စ္ေကာ္နီယို ေဆာ့ဘရီ႐ို ဆိုသူ အီတလီသိပၸံပညာရွင္တစ္ဦး ထုတ္လုပ္ခဲ့တဲ့ ႏုိင္ထ႐ိုဂလိုင္ဆ႐ုိင္း ဆိုတဲ့ယမ္း ျဖစ္ပါတယ္။ ယမ္းဘီလူးကို ရွာေဖြေတြ႔ရွိခဲ့သူကေတာ့ ဆာ အဲလ္ဖရက္ ႏိုဘယ္လ္ ျဖစ္ပါတယ္။ အမွတ္မထင္ ေဖာ္ထုတ္ခြင့္ ရလုိက္တာျဖစ္ပါတယ္။ မီးေတာင္ေျမရဲ႕ ေပါ့ပါးတဲ့ေျမသားအတံုးေတြ ႏုိက္ထ႐ိုဂလိုင္ ဆ႐ုိင္းပါတဲ့ ခြက္ေတြဟာ ေရြ႕လ်ားေနတယ္။ သူက အဲဒီခြက္ေတြထဲက စိမ့္ထြက္လာတဲ့ အခဲပံုစံတစ္ခုကို စူးစမ္းေလ့လာခဲ့တယ္။ ဒါကိုေလ့လာၿပီးေနာက္ ယမ္းဘီလူးကို ရွာေဖြေတြ႔ရွိသြားျခင္းျဖစ္တယ္။

လွ်ပ္စစ္အလင္း
အဂၤလိပ္သိပၸံပညာရွင္ ဆာ ဟမ္ဖရီ ေဒဗီ ဆိုသူက လွ်ပ္စစ္မီး အလင္းတန္းေတြကို ပထမဆံုး ျပသခဲ့သူ ျဖစ္ပါတယ္။ ၁၈၀၂ ခုႏွစ္က အဂၤလန္မွာ လွ်ပ္စစ္ႀကိဳးကံုးကေလးလုပ္ၿပီး အဆက္မျပတ္ လွ်ပ္စစ္ေရာင္လက္ေနေအာင္ သူက ျပသခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီ လွ်ပ္စစ္မီးပြားေလးေတြဟာ အလြန္ကို ေတာက္ပၾကပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အိမ္မွာ မီးထြန္းရင္ေတာ့ ယဲ့ယဲ့ပဲ လင္းေနမွာေပါ့။ လွ်ပ္စစ္မီးသီးထဲမွာက နန္းႀကိဳးမွ်င္ပါတယ္ေလ။ လွ်ပ္စစ္ဓာတ္က ဖန္သီးထဲ ျဖတ္စီးတဲ့အခါ နန္းႀကိဳးမွ်င္ေလးေတြ ေတာက္ပလင္းလက္လာတယ္။ အဲဒီ မီးသီးကို တီထြင္ခဲ့သူကေတာ့ ေဂ် ဒတ္ ဘယ္လ္ယူ စတားဆိုသူ အေမရိကန္လူမ်ိဳးတစ္ဦး ျဖစ္ပါတယ္။ ၁၈၄၅ ခုႏွစ္မွာ တီထြင္လိုက္တာပါ။ ေသာမတ္စ္ အက္ဒီဆင္က လွ်ပ္စစ္မီးသီးကို ေအာင္ျမင္စြာ ထုတ္လုပ္ၿပီးတဲ့ေနာက္ပုိင္းမွာေတာ့ ၁၈၈၀ ခုႏွစ္မွာ လွ်ပ္စစ္မီးသီးေတြကို စတင္သံုးစြဲလာခဲ့ၾကပါတယ္။ သူ႔ဖန္သီးထဲက အမွ်င္ေတြဟာ ခ်ည္မွ်င္ေတြကို လုပ္ထားတဲ့အမွ်င္ေတြ ျပာေပါင္းပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ ယခုေခတ္မွာေတာ့ တန္စတင္နန္းႀကိဳးေတြကို အသံုးျပဳေနၾကပါတယ္။

လွ်ပ္စစ္ေမာ္တာ
ပထမဆံုး လွ်ပ္စစ္ေမာ္တာကို ၁၈၂၁ ခုႏွစ္မွာ မိုက္ကယ္ဖာရာေဒးက တီထြင္ခဲ့ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အဲဒီေမာ္တာဟာ ပံုစံငယ္တစ္ခုသာျဖစ္ၿပီး အသံုးျပဳလို႔ မရႏုိင္ေသးပါဘူး။ အဲဒီတုန္းက လွ်ပ္စစ္စြမ္းအားသံုး ေမာ္တာေတြ မရွိေသးဘူးေလ။ ဒါေၾကာင့္ လွ်ပ္စစ္စြမ္းအားသံုး ေမာ္တာျဖစ္ဖို႔ အထူးျပဳလုပ္ တီထြင္ခဲ့ရတယ္။ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ ၾကာျမင့္ခဲ့တယ္။ ႏွစ္ေပါင္း ၅၀ ၾကာ ႀကိဳးစားၿပီးတဲ့အခ်ိန္မွာေတာ့ ၁၈၇၀ ျပည့္ႏွစ္မွာ ဇင္ႏိုဘဲလ္ သီအိုပိုင္ဂရမ္ဆိုသူ ဘယ္လ္ဂ်ီယံ အင္ဂ်င္နီယာတစ္ဦးက ဒိုင္နမိုကို တီထြင္ႏိုင္ခဲ့တယ္။ သံုးႏွစ္အၾကာမွာ သူက လွ်ပ္စစ္စြမ္းအားသံုးေမာ္တာကို ပထမဆံုး လက္ေတြ႔တည္ေဆာက္ ခဲ့ပါတယ္။ တိုက္႐ုိက္လွ်ပ္စီးကူးနည္းနဲ႔ အသံုးျပဳလို႔ရတဲ့ ဓာတ္ရထားေတြ၊ ရထားေတြကို စြမ္းအင္ေပးဖို႔ ဒီေမာ္တာမ်ိဳးေတြကို အသံုးျပဳၾကပါတယ္။ ျပန္လွန္လွ်ပ္စစ္ကူးနည္းနဲ႔ အသံုးျပဳလို႔ရတဲ့ ေမာ္တာေတြကိုေတာ့ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စုမွာ နီကိုလာတက္စ္လာက ၁၈၈၀ ခုႏွစ္မွာ စတင္တီထြင္ ထုတ္လုပ္ခဲ့ပါတယ္။

စြယ္စံုက်မ္း
စြယ္စံုက်မ္းဆိုတာ အားလံုးေသာ ဘာသာရပ္ေတြကို ေဖာ္ျပရွင္းလင္းထားတဲ့ စာအုပ္အစုအေ၀းတစ္ခု ျဖစ္ပါတယ္။ အကၡရာစဥ္အလိုက္ အေၾကာင္းအရာေတြကို ေဖာ္ျပထားပါတယ္။ ေအဒီ ၁ ရာစုတုန္းက ဖလင္းနီဆိုသူ ေရာမၿမိဳ႕သားတစ္ဦး ေရးသားခဲ့တဲ့ သက္တမ္းအရင့္ဆံုး စြယ္စံုက်မ္းႀကီးဟာ ယခုတုိင္ ရွိေနဆဲပါ။ ဒီစာအုပ္ႀကီးကို သဘာ၀သမုိင္း စာအုပ္ႀကီးလို႔ ေခၚေ၀ၚၾကပါတယ္။ အတြဲေပါင္း ၃၇ တြဲ ပါ၀င္ၿပီး ေဆာင္းပါးေပါင္း ႏွစ္ေသာင္းေက်ာ္ ပါ၀င္ပါတယ္။ အတြဲေပါင္း ၅၀၂၀ ပါ၀င္တဲ့ အႀကီးမားဆံုး စြယ္စံုက်မ္းႀကီးကေတာ့ တတိယအႀကိမ္ ျပဳစုထားတဲ့ တ႐ုတ္စြယ္စံုက်မ္းႀကီး ျဖစ္ပါတယ္။ အကၡရာစဥ္အလိုက္ ဘာသာရပ္မ်ားကို စီစဥ္ေဖာ္ျပထားတဲ့ စြယ္စံုက်မ္းကို ၁၇၀၄ ခုႏွစ္မွာ ပံုႏွိပ္ထုတ္ေ၀ခဲ့ပါတယ္။ အဂၤလိပ္ဓမၼဆရာတစ္ဦးျဖစ္တဲ့ ဂၽြန္ဟာရစ္လည္း ေရးသားခဲ့ပါတယ္။ စြယ္စံုက်မ္းနာမည္က တစ္ေလာကလံုးဆုိင္ရာ ၀ိဇၨာနဲ႔သိပၸံ အဂၤလိပ္အဘိဓာန္ ျဖစ္ပါတယ္။

[တီထြင္မႈမ်ား၊ ခင္ေမာင္ေဇာ္၊ ပထမအႀကိမ္၊ ေအာက္တိုဘာ၊ ၂၀၀၄]